GS Trần Phương là một chính khách, một nhà lãnh đạo Đảng và Nhà nước, là nhà quản lý, nhà kinh tế học và nhà sư phạm. Ông là Chủ tịch Hội đồng Sáng lập Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội và hơn 25 năm nay, từ ngày đầu trường thành lập cho tới tận bây giờ, vẫn là Chủ tịch Hội đồng Quản trị kiêm Hiệu trưởng của trường – một cơ sở đại học tư thục đã góp phần đào tạo cho đất nước 109.636 cử nhân, kỹ sư, kiến trúc sư, thạc sĩ và tiến sĩ, trong số đó có sinh viên, học viên cao học của hai nước bạn Lào và Campuchia. Đảng và Nhà nước đã ghi nhận sự đóng góp của Ông cho đất nước bằng Huân chương Hồ Chí Minh cao quý.
Các thế hệ thầy trò Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội tôn kính và biết ơn Ông đã tạo điều kiện cho họ được học tập, làm việc, trưởng thành, bảo đảm cuộc sống, tạo dựng niềm vui, trong số này, không ít người đã hoàn thành nghĩa vụ với Nhà nước, sau khi nghỉ hưu, được về quần tụ bên Ông.
Với riêng tôi, nếu không kể cuộc gặp gỡ rất tình cờ với Ông tại Trường Đảng Bắc Kinh Trung Quốc, khi Ông là một cán bộ lãnh đạo 27 tuổi sang đây nghiên cứu về chủ nghĩa Mác – Lênin, còn tôi là một học sinh 11-12 tuổi đang trên đường đến Liên Xô du học, thì sau khi nghỉ hưu, tôi đến trường do Ông sáng lập đã được 19 năm. Trong suốt thời gian đó, tôi luôn có dịp làm việc với niềm vui thật sự dưới sự chỉ dẫn của Ông, và dĩ nhiên, không thể không có nhiều kỷ niệm với Ông và về Ông, cả trong công việc chuyên môn, cũng như trong lĩnh vực trường giao cho tôi đảm nhiệm, phụ trách.
Dưới đây, xin được kể về cảm nhận của GS Trần Phương đối với thi ca nhân dịp toàn Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội đang náo nức chuẩn bị cho Lễ kỷ niệm 25 năm thành lập (1996-2021).
GS Trần Phương có hai tập hồi ký về cuộc đời hoạt động của mình, có tên là MỘT THỜI HÀO HÙNG. Giáo sư có tặng cho một số người đang làm việc tại trường. Tôi may mắn ở trong số đó.
Tôi đã đọc cả hai tập hồi ký của Giáo sư. Khi đọc xong tập một, tôi được biết Giáo sư từ nhỏ đã nổi tiếng học giỏi, đã vượt qua các môn thi giành được học bổng toàn phần vào học ở trường Bưởi tại Hà Nội – một ngôi trường nổi tiếng của cả xứ Đông Dương thuộc Pháp. Tại đây, Giáo sư vừa học, vừa tìm hiểu, rồi giác ngộ và sớm tham gia hoạt động cách mạng. Giáo sư thôi học, dấn bước vào con đường gian khổ giành độc lập cho dân tộc như nhiều thanh niên thời ấy và dần trưởng thành, đảm nhiệm những công việc quan trọng trong các tổ chức cách mạng khi mới ngoài 20 tuổi.
Trên bước đường công tác, có một hôm, anh thanh niên Trần Phương vượt qua bến đò An Lệnh, dừng chân bên đất Hà Nam, ngả lưng trên một bãi cỏ ven đê ngắm trời cao lồng lộng, suy ngẫm. Bỗng trong lòng anh bật lên hai câu thơ cổ:
Túy ngọa sa trường quân mạc tiếu
Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi.
Người chiến sĩ cách mạng Việt Nam là như thế. Không ngại gian nguy, không sợ hi sinh, nhưng chợt có lúc nghĩ rằng, nếu không may phải từ giã cuộc đời khi còn quá trẻ thì cũng thật đáng tiếc. Không hẳn họ tiếc cho bản thân họ, mà họ “tiếc rằng không được phục vụ lâu hơn nữa, nhiều hơn nữa” cho Nhân dân, cho Tổ quốc như lời Bác Hồ viết sau này trong Di chúc của Người. Họ tiếc là không có điều kiện, không đủ thời gian được thể hiện, cống hiến tài năng và ý chí của mình. Có lẽ một trong những yếu tố làm nên sức mạnh của người chiến sĩ cách mạng Việt Nam là bởi họ rất yêu quê hương, gia đình. Vì quê hương, vì gia đình, họ dám hi sinh cuộc đời mình.
GS Trần Phương là một người như thế. Dĩ nhiên, Ông là một trí thức uyên bác. Trong khoảnh khắc đời thường, khi nghĩ đến những hiểm nguy trên bước đường hoạt động, chàng thanh niên Trần Phương chợt liên hệ với những điều nhà thơ Vương Hàn đã viết trong bài “Lương Châu từ” nổi tiếng đông tây hơn một ngàn năm trước:
Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi
Dục ẩm tỳ bà mã thượng thôi
Túy ngọa sa trường quân mạc tiếu
Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi.
(Bồ đào rượu ngát chén lưu ly,
Toan nhắp, tỳ bà giục ngựa đi.
Say khướt sa trường, xin đừng mỉa,
Xưa nay chinh chiến mấy ai về).
Chiến tranh là chiến tranh. Có những người đi không bao giờ trở lại. Tránh làm sao được. Nhiều chiến sĩ cách mạng ý thức được điều đó, nhưng có người cảm nhận được nó qua những vần thơ tiêu biểu của nhân loại. GS Trần Phương là một người trong số đó.
Trong “Một thời hào hùng” tràn ngập trên các trang là những hoạt động sôi nổi, lắm gian nguy, nhưng cũng đầy phấn khích, say mê lý tưởng, tìm tòi những điều mới lạ, phát hiện những chân lý thời đại của lớp thanh niên trong một nước thuộc địa vừa mới giành được độc lập, tự do và đang phải chiến đấu để bảo vệ nền độc lập, tự do đó. Điểm xuyết trong tập hồi ký, dù rất hiếm hoi, là những phút giây, những khoảnh khắc bộc lộ tình cảm nhân bản của con người. Và cái cảnh nằm trên bờ cỏ ven đê, nhớ tới câu thơ Lương Châu từ của Vương Hàn trên kia của chàng thanh niên Trần Phương cho tôi thấy sự cảm nhận sâu lắng của GS Trần Phương về ý nghĩa và mục đích cuộc đời qua thi ca.
Đó là lần thứ nhất tôi biết được điều này ở Giáo sư liên quan đến thơ.
Sau này trong công việc, dù rất bận, nhưng Giáo sư vẫn luôn theo dõi các bài viết của cán bộ, giảng viên, sinh viên trên Bản tin của trường. Có lần Giáo sư khen thơ của cô giáo Phạm Thị Luận lúc đó làm Giáo viên chủ nhiệm ở Phòng Công tác Sinh viên. Tôi báo cáo với Giáo sư rằng trong trường có nhiều người viết văn, viết thơ hay, như thầy Trần Văn Minh, thầy Đặng Tất Tế, thầy Phạm Thanh Bình,… Giáo sư gật đầu cười.
Rồi cứ mỗi năm học đón lớp sinh viên mới vào trường, bao giờ Giáo sư cũng có bài chào mừng cuốn hút hàng ngàn học sinh vừa rời trường phổ thông ở khắp mọi miền đất nước tụ về còn đang bỡ ngỡ trước bao điều mới mẻ trên giảng đường của một trường đại học nơi thủ đô ngàn năm văn hiến. Tất cả đều im phăng phắc, nuốt từng lời của thầy Hiệu trưởng, của một người cha, người ông, một nhà cách mạng lão thành đã suốt đời hy sinh cho Tổ quốc, dù tuổi đã cao, nhưng vẫn rất đỗi nhiệt tình truyền lại sự hiểu biết, kinh nghiệm cho lớp trẻ. Giáo sư nói nhiều điều, nhưng bao giờ cũng toát lên lời căn dặn tự đáy lòng: nếu đã quyết tâm học đại học, đã chọn Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội, thì cần phải hết sức phấn đấu học tập, học cho bản thân mình, cho gia đình mình, cho người thân và cho đất nước.
Kết thúc bài nói, Giáo sư luôn luôn nhắc tới sự hi sinh của lớp lớp cha anh cho nền độc lập, tư do của dân tộc và trách nhiệm của thế hệ trẻ hôm nay đối với Tổ quốc. Giáo sư thường khích lệ các em bằng hai câu thơ của nhà thơ Tố Hữu:
Đã vay dòng máu thơm thiên cổ
Phải trả ta cho mạch giống nòi!
Tố Hữu, sinh trước GS Trần Phương 7 năm, sau khi thoát khỏi ngục tù của đế quốc, đã là một cán bộ cách mạng dạn dày kinh nghiệm. Năm 1944, trước khí thế cách mạng của dân tộc đang lên, nhận thấy nhiều thanh niên còn đang “hoang mang không định hướng tương lai”, nhà thơ đã viết bài ĐI! để khích lệ họ:
Đi, bạn ơi, đi! Biệt tháng ngày
Hoang mang không định hướng tương lai
Buồn thiu như dưới chiều quê lặng
Dải nước mương lê xuống vũng lầy.
… Đi! Bạn ơi, đi! Cả cuộc đời
Của ta, nào chỉ của ta thôi!
Đã vay dòng máu thơm thiên cổ
Phải trả ta cho mạch giống nòi!
Trả hết, không quyền tiếc mảy may
Trả ngay, không hẹn khất rày mai
Nước non rên xiết trong xiềng xích
Đã giục ta ra giữa chiến đài!
Và vạn anh hùng trên gió mây
Và nghìn thế hệ tới sau đây
Đương nhìn ta đó! Đi đi bạn
Cất nhẹ thân lên giữa phút này…
Những lời thơ rừng rực lửa chiến đấu, như hồi kèn xung trận, lan dần theo những tràng vỗ tay biết ơn vang dậy. Rời khỏi hội trường, nhiều sinh viên còn truyền tai nhau những cảm xúc đang dào dạt trong tim và dường như bước đầu đã hiểu thế nào là đại học, thế nào là ngôi trường mình đã lựa chọn.
Rồi cũng có một dịp khác, tôi thấy GS Trần Phương đọc thơ trong một buổi họp Ban Giám hiệu mở rộng của trường. Trong các cuộc họp như vậy, đôi khi do phải đợi một hai người vì lý do nào đó đến muộn, Giáo sư hay kể một hai câu chuyện đời thường. Nhưng không hiểu vì sao lần này Giáo sư lại trầm ngâm nhắc đến bài thơ cuối cùng của Tố Hữu:
Xin tạm biệt đời yêu quý nhất
Còn mấy vần thơ, một nắm tro,
Thơ gửi bạn đường, tro bón đất
Sống là cho, chết cũng là cho.
Phải chăng Giáo sư đang chiêm nghiệm về ý nghĩa cuộc đời của một cán bộ cách mạng? Hoặc giả, sau những năm tháng hào hùng, Ông đã cảm nhận thấy đang đi những bước cuối cùng về phía chân trời vô định? Tôi ngồi ở hàng ghế chót trong phòng họp A204 nhìn lên Giáo sư và giơ máy ảnh ghi lại khoảnh khắc hiếm hoi. Thời gian gần đây Giáo sư đã yếu nhiều, đi lại khó khăn hơn. Nhưng trí tuệ của Ông vẫn minh mẫn, sáng láng, ít người sánh kịp. Những ý kiến, tư tưởng của Giáo sư về giáo dục, đào tạo nói chung, đào tạo đại học nói riêng, về công việc của trường rất khoa học, logic, khó phản bác. Nhờ vậy, ngôi trường do Ông sáng lập và lãnh đạo luôn được xã hội, Đảng, Nhà nước đánh giá cao. Số người học vẫn tiếp tục tìm đến với trường chưa hề có dấu hiệu giảm cho đến tận năm học 2021-2022 này.
Kể câu chuyện khoảnh khắc đời thường trên đây về GS Trần Phương với thơ ca, tôi muốn để mọi người thấy được đạo đức, trí tuệ, tâm hồn, cũng như những suy nghĩ và tình cảm của Ông. Chỉ có những phẩm chất như vậy mới tạo nên một chính khách, một nhà lãnh đạo Đảng và Nhà nước, một nhà quản lý tài ba, nhà kinh tế học có tiếng và một nhà sư phạm chân chính. Đó là tấm gương của Giáo sư mà có lẽ mỗi cán bộ, giảng viên trường ta cần học tập, noi theo.
GS Trần Phương sẽ mãi mãi là tượng đài tôn kính của Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội./.